ইছমাইল হোছেইনৰ  কবিতাঃ

এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা । Ismail Hossainar Kabita: Ek Boishishthamulak Alochana

 

ৰাব্বি  মছৰুৰ

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা

 

গ্র’হিলচ্‌

কমলপুৰ, বৰেপটা (অসম)

 

 

Ismail Hossainar Kabita: Ek Boishishthamulak Alochana,  A collection of critical essays on the poetry of Ismail Hussain by Rabbi Masur, Published by Growhills Publishing. 

Rights Reserved

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা

Price: Rs. ………….. 

D. T. P. By 

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা

Rabbi Masrur

Printed at :

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা । Ismail Hossainar Kabita: Ek Boishishthamulak Alochana

আগকথা

ইছমাইল হোছেইন বিংশ শতাব্দীৰ শেষ দহকত অসমীয়া কাব্যাকাশত আবিৰ্ভাৱ হোৱা এজন বলিষ্ঠ অসমীয়া কবি। কবিজনে কবিতাৰ বিষয়-বস্তু আৰু প্ৰকাশভঙ্গী — দুয়োটা দিশতে মৌলিকতাৰ স্বাক্ষৰ বহন কৰি আজিলৈকে অসমীয়া কাব্যমোদী পাঠকক কেইবাখনো কাব্যগ্ৰন্থ  যথা– ‘জীৱন আৰু মানুহ বিষয়ক’ (১৯৯৬), ‘বিজ্ঞাপন’ (২০০০), ‘নৈপৰীয়া’ (২০০৩) আদি আগবঢ়াইছে।  কিন্তু দুখৰ বিষয় যে হোছেইনৰ দৰে এজন বলিষ্ঠ কবিৰ  কবিতাৰ ওপৰত কোনো ধৰণৰ আলোচনা-সমালোচনা আজিলৈকে চকুত পৰা নাই। ব্যক্তিগতভাৱে মই হোছেইনৰ কবিতাৰ এজন প্ৰিয় পাঠক। তেওঁৰ ‘জীৱন আৰু মানুহ বিষয়ক’ কাব্যগ্ৰন্থখন প্ৰকাশ হোৱাৰ লগে লগে পুথিখন মই পঢ়িবলৈ লওঁ আৰু তেওঁৰ কবিতাৰ বিষয়বস্তু আৰু আঙ্গিকৰ নতুত্বই মোক বাৰুকৈয়ে মোহিত কৰে। সেয়ে  অধ্যয়ন কৰি যোৱাৰ লগে লগে চমু সমালোচনাত্মক টোকা লিখি গৈছিলো আৰু সেই টোকাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি আজি ’ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা’ নামৰ সমালোচনাত্মক গ্ৰন্থখনৰ জন্ম দিয়া হ’ল। গ্ৰন্থখনত ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাৰ সামগ্ৰিক বৈশিষ্ট্য বিচাৰি উলিয়াবলৈ চেষ্টা কৰা হৈছে। আশা কৰো গ্ৰন্থখনে পাঠক সমাজক ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতা বুজি উঠাত সহায় কৰিব।

শেষত গ্ৰন্থখন যুগুত কৰোতে মোক বিভিন্ন জনে নানান ধৰণে দিহা পৰামৰ্শ আগবঢ়াইসহায় কৰিছে। সেইসকলৰ ভিতৰত দিলীপ দাস, বনলতা নাথ, হোছেইন শিকদাৰ, তালেবৰ ৰহমান, ছিদ্দিকুৰ ৰহমান আৰু ভাইটি ইব্রাহিম আলীৰ নাম ল’ব লাগিব। এই সকলৰ প্ৰতি মই কৃতজ্ঞ হৈ ৰ’লো।  ইতি

ৰাব্বি মছৰুৰ

কমলপুৰ, বৰপটো (অসম) 

২০০৩ ইংৰাজী চন।

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা । Ismail Hossainar Kabita: Ek Boishishthamulak Alochana

সূচীপত্ৰ

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত সমাজবাদ চিন্তা

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত মনস্তত্ত্ব

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত কবিজনৰ আত্ম কথা 

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত অসমীয়া সমাজ চিত্ৰ

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত দৰ্শন

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত কৰুণ ৰস 

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত প্ৰতীকৰ ব্যৱহাৰ

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা । Ismail Hossainar Kabita: Ek Boishishthamulak Alochana 

ইছমাইল হোছেইনৰ  কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত সমাজবাদ চিন্তা

সমাজৰ পৰা অৰ্থনৈতিক বৈষম্য আঁতৰ কৰি সকলো শ্ৰেণীৰ লোকৰ মাজত সম্পদৰ সম বিতৰণ,¸ সমভোগ আৰু সম উৎপাদন কৰাই হৈছে সমাজবাদৰ মূলমন্ত্ৰ। কাৰ্লমাক্স নামৰ জাৰ্মানীৰ এজন দাৰ্শনিকে সমাজবাদৰ তত্ত্ব উদ্ভাৱন কৰে। তেওঁৰ সমসাময়িক বিশ্বৰ প্ৰায় সকলো দেশতে জনসাধাৰণৰ মাজত অৰ্থনৈতিক বৈষম্য আৰু পুঁজিপতি শ্ৰেণীৰ দ্বাৰা বণুৱা শ্ৰেণী শোষিত হোৱালৈ লক্ষ্য কৰি এই শোষণ আৰু বৈষম্য আঁতৰ কৰাৰ উপায় হিচাপে ‘সমাজবাদ’ মতবাদ আগবঢ়ায় । সমাজবাদ তত্ত্বই বৰ্জোৱা আৰু সাধাৰণ শ্ৰেণীৰ মাজত ইমানেই জনপ্ৰিয় হৈ উঠে যে প্ৰায় অৰ্ধ শতাব্দীৰ ভিতৰতে এই মতবাদে গোটেই বিশ্বত খলকনি তোলে। ৰাছিয়াত লেলিন, চীনত মাও চে তুং, ভাৰতত মহাত্মা গান্ধী আৰু  জৱাহৰলাল নেহৰুৰ নেত্বত্বত সমাজবাদী আদৰ্শত সমাজ গঠনৰ ঢৌ উঠে। বিশেষকৈ ৰাছিয়াত লেনিন আৰু চীনত মাও চে তুঙৰ নেতৃত্বত সমাজবাদ ইমানেই জনপ্ৰিয় আৰু বাস্তৱমুখী হৈ উঠে যে বিশ্বৰ সকলো দেশতে ‘সমাজবাদ’ শব্দটি সৰ্বসাধাৰণৰ মুখত শ্লোগান স্বৰূপ হৈ পৰে।  আনকি শিল্প-সাহিত্যও বাদ নপৰিল। লিখকসকলে সমাজবাদৰ সমৰ্থনত সাহিত্য ৰচনা কৰিবলৈ ধৰে। ৰুচ সাহিত্যত সমাজবাদ আদৰ্শই পোন প্ৰথমতে প্ৰাণ সঞ্চাৰণ কৰে আৰু তেতিয়াৰ পৰাই বিশ্বৰ প্ৰায় সকলো ভাষাৰ সাহিত্যই সমাজবাদী আদৰ্শৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হয়। নাটক আৰু উপন্যাসৰ উপৰিও কবিতাৰ ৰাজ্যতো সমাজবাদী আদৰ্শৰ আমদানি-ৰপ্তানি হয়। অসমীয়া কবি সাহিত্যিক সকলো এই সমাজবাদী দৰ্শনৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হয়। আধুনিক কবিসকলৰ ভিতৰত হীৰেন ভট্টাচাৰ্য, নীলমণি ফুকন, অজিত বৰুৱা, সনন্ত তাঁতি আদি সমাজবাদী আদৰ্শত বিশ্বাসী প্রতিষ্ঠিত কবি। বিংশ শতাব্দীৰ শেষ দহকৰ কবি ইছমাইল হোছেইনো সমাজবাদী আদৰ্শৰ দ্বাৰা পুষ্ঠ আধুনিক কবি। 

তেওঁৰ প্ৰথম কবিতা সংকলন “জীৱন আৰু মানুহ বিষয়ক” গ্ৰন্থখনৰ কবিতাসমূহ সমাজবাদী আদৰ্শৰ ওপৰত প্রতিষ্ঠিত। তেওঁ সমাজত চলি থকা বৈষম্য আৰু অৰ্থনৈতিক সোলোক-ঢোলোক অৱস্থাৰ হুবহু চিত্ৰ আঁকি সেইবোৰ নিবাৰণৰ বাবে যে সমাজবাদী আদৰ্শকেই গ্ৰহণ কৰিব লাগিব সেয়া কবিতাসমূহৰ দ্বাৰা উপস্থাপন কৰিবলৈ বিচাৰিছে।সমাজবাদী কবি ইছমাইল লেলিন পন্থী। কিয়নো তেওঁ কেৱল মাক্সৰ তত্ত্বত (theory) ত আবদ্ধ নাথাকি লেলিনৰ  দৰে প্ৰায়োগিক (applied) দিশতহে মনোনিেবশ কৰিছে। সমাজবাদী কবি হিচাপে তেওঁ নিত্যান্তই আশাবাদী। তেওঁৰ কবিতাৰ প্ৰতিটো স্তৱকেই সমাজবাদৰ প্ৰতি তেওঁৰ আকুণ্ঠ বিশ্বাস প্ৰকাশ পাইছে–কোনোৱাটোত অস্পষ্টভাৱে, কোনোৱাটোত স্পষ্টভাৱে, কোনোৱাটোত প্ৰত্যক্ষভাৱে আৰু কোনোৱাটোত পৰোক্ষভাৱে।

কবি ইছমাইল ইমানেই সমাজ সচেতন যে সাধাৰণ দৃষ্টিত ধ’ৰা নপৰা নাইবা সকলোৱে উপলব্ধি কৰা অথচ কোনেও প্ৰতিকাৰৰ বাবে প্ৰাগলভ কণ্ঠ উজাৰি মাত মাতিবলৈ সাহস নকৰা দুখলগা গাঁৱলীয়া পৰিৱেশৰ  বিষয়ে  কৈছে–

“আজি উদং হৈ পৰি আছে গাঁও, স্বপ্নৰ সাঁচতীয়া ভঁৰাল

ঘৰে ঘৰে এতিয়া দুখ, খাদ্যহীন শিশুৰ চিঞৰ

বানৰ তাণ্ডৱ নৃত্য, ৰ’দে পোৰা পথাৰ

কৃষকৰ বুকুত ওলমি আছে যুগ যুগ আকাল।”  (গাঁৱৰ কথা)

কবিয়ে জানে যে অৰ্থনীতিৰ মূল বুনিয়াদ হৈছে কৃষক শ্ৰেণী। সেয়ে কৃষকৰ প্ৰতি হৃদয়ৰ অকপট কৃতজ্ঞতা প্ৰকাশ কৰি কবিয়ে কৈছে–

“তুমি অনন্য শিল্পী, সৃষ্টিৰ আদিমতম ভাস্কৰ

তুমিয়েইতো মাটিৰ পৰা কাঢ়ি আনিছা শস্যৰ বীজ

আকাশৰ পৰা আনিছা অমল সৌন্দৰ্য

সূৰ্যৰ পৰা শক্তিৰ অক্ষয় ভাণ্ডাৰ

সাগৰৰ গভীৰ বুকুৰ পৰা প্ৰশান্তিৰ কোমল ৰ’দ।”  (কৃষক বন্ধুলৈ)

দেশৰ সংবিধানত ভাৰতবৰ্ষ এখন  সমাজবাদী দেশ বুলি উল্লেখ আছে যদিও ইয়াৰ কোনো সফল প্ৰয়োগ আজিলৈকে হোৱা নই। সেইবাবে দেশৰ অৰ্থনৈতিক অৱস্থা জনসাধাৰণৰ হিতৰ বিপৰীতে গৈ আছে। কবিয়ে এই চিত্ৰটো ফুটাই তুলিছে এইদৰে–

“ইয়াত কেতিয়াবাই গধূলি হ’ল

ইয়াত এতিয়া জয়াল ৰাতি

বসন্ততো য’ত নুফুলে এপাহি ফুল

য’ত পোহৰৰ অভাৱত মানুহবোৰে কটায়

বৃদ্ধ বাঘৰ উজাগৰী ৰাতি।”  (গাৱঁৰ চিঠি)

দেশত সমাজবাদৰ কোনো বাস্তৱ প্ৰয়োগ নোহোৱাৰ বাবেই জনসাধাৰণৰ বুকুত ক্ষোভৰ জুই জ্বলিছে। কবি এই দিশতো সচেতন আৰু সচেতন বাবেই উদাত্ত কণ্ঠে গাব পাৰিছে–

“দুখৰ ৰাতিতো দপদপকৈ জ্বলে

দুঃসহ ক্ষোভৰ জুই

চকু, মুখ, বুকু, পেট সকলোতে,

ক্ষুধাৰ দৈত্যটো তেতিয়াও বৰফৰ দৰে শীতল।” (সমসাময়িক কেইটামান কবিতা)

সমাজবাদী কবি হিচাপে কবি আশাবাদী। কবিয়ে আশা কৰে যে যদি দেশত সমাজবাদ প্রতিষ্ঠা হয়, তেন্তে দেশৰ পৰা সকলো হাহাকাৰ আঁতৰি গৈ সুখ-সমৃদ্ধি আনয়ন হ’ব। কবিৰ ভাষাত–

“মই মাজে মাজে সপোন দেখো

গাঁৱৰ মাটিবোৰ সোণ হ’ব

মই সপোন দেখো, মানুহবোৰে মুখ মেলি কথা ক’ব, 

গান গাব।” (গাঁৱৰ কথা)

কবি ইছমাইল সমাজবাদী শান্তিত বিশ্বাসী। সেয়ে যুদ্ধৰ সময়তো কবিয়ে শান্তিৰ প্ৰতীক ‘পাৰ চৰাইক’  আহ্বান কৰিছে–

“নিজান পুৱা বাঁহীত ফু দি মাতো

এজনী শুকুলা পাৰ চৰাই

যুদ্ধৰ বিপৰীতে কঢ়িয়াই আনে তাই

কুশল সংবাদ।”  (যুদ্ধৰ বিৰুদ্ধে)

সমাজত চলি থকা অৰ্থনৈতিক অসমতা দেখি কবি মৰ্মাহত হৈছে। সেয়ে নাগৰিকৰ প্ৰতি দৃষ্টি দি আহ্বান কৰিছে সমাজবাদৰ হকে সংগ্ৰামত জঁপিয়াই পৰিবলৈ। কবিয়ে আশা কৰে যে সমাজবাদী আদৰ্শত অনুপ্ৰাণিত হৈ সংগ্ৰাম চলাই গ’লে দেশত সমতা প্রতিষ্ঠা হ’ব আৰু সকলোৱেই খাবলৈ পাব। কবিয়ে কৈছে-

“মাটিৰ মৰমত নিমজ্জিত

মোৰ প্ৰিয়তম নাগৰিক

অহা দিনবোৰৰ প্ৰতিটো প্ৰত্যুষত

আমি যেন মিলিত হ’ব পাৰোঁ

সংহতিৰ বিশাল পথাৰত

আমি যেন কৰিব পাৰো আলিঙ্গন,

প্ৰতিজন শিশুৰ মুখত গুজি দিব পাৰোঁ

যেন এটুকুৰা ৰুটি

অথবা এটি চুম্বন!” (নাগৰিকৰ প্ৰতি)

য’তেই সমাজবাদী সংগ্ৰাম আছে, তাতেই কবিৰ সমৰ্থন আছে। সেয়ে সুদূৰ চিকাগোত নিহত শ্ৰমিকসকলক সম্বোধি কবিয়ে ক’ব পাৰিছে–

“হে কমৰেড, 

পোতাশ্ৰয়ৰ দিনবোৰ শেষ হ’বলৈ 

বেছি পৰ নাই

সেয়েহে চেতনা দীপ্ত আমাৰ জীৱনত 

এতিয়া তোমালোকৰেই জয়গান।” (চিকাগোত নিহত শ্ৰমিকৰ প্ৰতি)

সমাজত সমাজবাদ নাই বাবেই ধনী শ্ৰেণী অধিক ধনী আৰু দুখীয়া শ্ৰেণী অধিক দুখীয়া হৈ গৈ আছে।¸ তাৰ ফলত মহাজনৰ শোষণৰ বোজা ক্ৰমে দুখীয়াৰ মূৰৰ ওপৰত ভাৰসাম্য হেৰুৱাই পৰি আছে–

“ৰংমনকাইৰ পিঠিত যুগে যুগে মহাজনী শোষণৰ বোজা

মিয়াচান চাচাই দেৱানীৰ ভঁৰাল সাজে–

আলাসৰ বেহা।”  (গাঁৱৰ বাট)

ওপৰৰ আলোচনাৰ পৰা দেখা গ’ল যে কবিয়ে প্ৰত্যক্ষ ভাৱে সমাজবাদৰ হকে ক’বলৈ যোৱা নাই; তেওঁ জৰাজীৰ্ণ সমাজৰ অৰ্থনৈতিক ৰূপ জনচক্ষুৰ আগত কবিতাৰে দাঙি ধৰিছে আৰু এই ৰূপ পৰিবৰ্তন কৰিবলৈ যে সমাজবাদী আদৰ্শত সমাজ প্রতিষ্ঠাৰ প্ৰয়োজন তাক আওপকীয়াকৈ বুজাবলৈ চেষ্টা কৰিছে। অৱশ্যে কেৱল লিখনিৰ দ্বাৰা সমাজ পৰিবৰ্তন সম্ভৱ নহয় যদিহে সৰ্বসাধাৰণৰ সহযোগ আৰু সঁহাৰি নাথাকে। কবি ইছমাইলে সমাজৰ পঙ্কিল দিশবোৰ  কবিতাৰ মাজেদি মূৰ্ত কৰি সমাজবাদৰ দ্বাৰা যে সমাজত উচ্চ-নীচৰ ভেদ-ভাৱ আঁতৰ কৰি সুস্থ-সবল  সমাজ গঠন কৰিব পাৰি জনসাধাৰণক সেয়া বুজাবলৈ সমৰ্থ হৈছে। সেয়ে ক’ব পাৰি কবি ইছমাইল এজন সফল সমাজবাদী  কবি। ০ ০ ০

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত মনস্তত্ত্ব

ৰামায়ণ-মহাভাৰতৰ নাইবা ইলিয়াদ-ওডেচিৰ যুগৰ পৰাই সাহিত্যত মনস্তত্ত্বৰ আভাস¸ পোৱা যায় যদিও ছিগমণ্ড ফ্রয়ডে ১৯৫৬- ১৯৩৯) বিজ্ঞানিক ভিত্তিত মনস্তত্ত্বৰ সূত্ৰ আগবঢ়োৱাৰ পৰা আধুনিক সাহিত্যত সচেতনভাৱে মনস্তত্ত্বৰ প্ৰয়োগ হ’বলৈ ধৰে। বৰ্তমান যুগ হৈছে সমস্যাৰ যুগ, বিতৰ্কৰ যুগ।  এই সমস্যা বহুল বিতৰ্কৰ যুগত সাহিত্যত মনস্তত্ত্ব প্ৰয়োগ হোৱাটো প্ৰায় স্বতঃস্ফূর্ত হৈ পৰিছে। সাহিত্যৰ প্ৰায় সকলোবোৰ শাখা যেনে -নাটক, উপন্যাস, চুটি গল্প আনকি কবিতাতো মনস্তত্ত্ব ফুটি উঠা দেখা গৈছে। অসমীয়া সাহিত্যও এই মনস্তত্ত্বৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত নোহোৱাকৈ থকা নাই। মনস্তত্ত্বৰ প্ৰধান বিষয়টি হৈছে মানৱ মনৰ কাৰ্যকলাপৰ ভাষিক প্ৰকাশ। অৰ্থাৎ মানৱ মনৰ অৱচেতনৰ ভিতৰত লুকাই থকা চেতনাৰ বহিঃ প্ৰকাশ।

আধুনিক অসমীয়া কবিসকলৰ ভিতৰত হীৰেন ভট্টাচাৰ্য, সনন্ত তাঁতি, নলিনীধৰ ভট্টাচাৰ্য আৰু অন্যান্য কিছু কবিৰ কবিতাত এগা-চেগাকৈ মনস্তত্ত্বৰ প্ৰকাশ পাইছে যদিও বহুলভাৱে প্ৰকাশ পোৱাহি  নাই। কবি ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাতো মনস্তত্ত্বই মাজে মাজে ভূমুকি মাৰিছে। কিন্তু তেওঁৰ কবিতাত মনস্তত্ত্বৰ সৰ্বাত্মক বিকাশ হোৱা নাই। সমস্যা বহুল সমাজত প্ৰতিনিধিত্ব কৰাৰ সময়ত অৱচেতনভাৱেই তেওঁৰ কোনো কোনো কবিতাই মনস্তত্ত্বৰ পৰিধি চুইছে। 

‘কবিৰ মৃত্যুত শোক সভা বহিছে’ শিৰোনামেৰে লিখা কবিতাটি কবি ইছমাইলৰ মনস্তাত্ত্বিক কবিতাৰ এটি নিদৰ্শন বুলি ক’ব পাৰি। ইয়াত কবি মোহন কৃষ্ণৰ মৃত্যুত সহ-কবিসকলে যি মতামত আগবঢ়াইছে সেই মতামতবোৰ কবি ইছমাইলে হুবহুভাৱে লিপিবদ্ধ কৰিছে। ফলত মতামত প্ৰকাশ কৰা প্ৰত্যেকৰে মনস্তত্ত্ব প্ৰকাশ পাইছে ।

“কবিৰ মৃত্যুত শোক সভা বহিছে

ইজনৰ ওঁঠৰ সৈতে ওঁঠ মিলাই 

পৰস্পৰে কুৱাকুই কৰিছে–

‘মানুহজন সাহসী আছিল

মানুহজন বিপ্লৱী আছিল।

নদীৰ বাবে গান গাই 

শইচৰ বাবে গান গাই

গুচি যোৱা মানুহজন

এজন দৰদী কবি আছিল’।”

মনস্তত্ত্বৰ আঁচোৰ পৰা তেওঁৰ আন এটি কবিতা হৈছে “অৰাজনৈতিক বুদ্ধিজীৱি সমীেপষু” শিৰোনামেৰে লিখা কবিতাটি। ইয়াত কবিয়ে ‘অৰাজনৈতিক’ বুলি পৰিচয় দিয়া  কবিজনৰ উপৰিও কবি ইছমাইলৰ নিজৰ মনস্তত্ত্ব প্ৰকাশ কৰিছে। কবিয়ে মনস্তত্ত্ব বিচাৰ কৰি কৈছে যে যি দেশত ৰাজনীতিয়ে শিল্পীক হত্যা কৰে, যি দেশত ‘মাতৃৰো মাতৃপ্ৰাণ নাৰী’ ধৰ্ষিতা হয, সেই দেশত কোনো কবিয়ে নিৰেপক্ষ হ’ব নোৱাৰে। কবিৰ ভাষাত-

“শ্ৰদ্ধেয় নিৰেপক্ষ অগ্ৰজ কবি–শুনক

আপোনাৰ দেশতেই যদি ৰাজনীতিয়ে হত্যা কৰে

শিল্পীৰো শিল্পী প্ৰাণ ‘ছফদৰ হাছমী’ক

আপোনাৰ চোতালতেই যদি ৰাজনীতিয়ে ধৰ্ষণ কৰে

মাতৃৰো মাতৃপ্ৰাণ নাৰীক

আপোনাৰ সন্মুখতেই যদি ৰাজনীতিয়ে কাঢ়ি নিয়ে কলম

আপোনাৰ দৰে ‘নিৰপেক্ষ অবোধ’ কবিৰ

তেতিয়া কি সূত্ৰতনো কয় – ‘নিৰেপক্ষ কিম্বা অৰাজনৈতিক’।”

‘নিজৰ স’তে দ্বন্দ্ব’ শিৰোনামেৰে লিখা কবিতাটিতো কবিৰ মনৰ দ্বন্দ্ব প্ৰকাশ পাইছে। কবিতাটিত কবিয়ে কবিৰ মন আৰু শৰীৰ নাইবা আত্মাৰ ইচ্ছা আৰু পৰিবেশৰ হেঁচাত পৰি কৰা কৰ্মৰ মাজৰ দ্বন্দ্ব ফুটাই তুলিছে।

“তোৰ ভিতৰৰ মানুহজন বৰ অদ্ভূদ 

তাৰ স’তে মোৰ অহৰহ দ্বন্দ্ব অহৰহ যুঁজ।

……………..

মূহুৰ্তৰ বাবে তোলৈ এৰি যাম মোৰ প্ৰাৰ্থনাৰ ৰাতি

নিজানত বহি লিখিবি সোঁৱৰণী কবিতা, পাহৰণি গীত।”

‘দৰিদ্ৰতা’ শিৰোনামেৰে লিখা কবিতাতো এজনী বিধৱা তিৰোতাৰ মনস্তত্ত্ব প্ৰকাশ কৰিছে। তিৰোতাজনী ইমানেই দৰিদ্ৰতাৰ মেৰপাকত পৰিছে যে তাই দৰিদ্ৰতাক শিকলিৰে বান্ধিবলৈ মন মেলিছে। কবিৰ ভাষাত–

“মাকজনীয়ে ভাবিলে

দৰিদ্ৰতাক শিকলিৰে বান্ধিব পৰা হ’লে।”

এনেদৰে কবি ইছমাইলৰ কিছু কবিতাত মনস্তত্ত্ব প্ৰকাশ পাইছে যদিও বহুলভাবে প্ৰকাশ পোৱা বুলি ক’ব নোৱাৰি। কিন্তু এয়া সঁচা যে তেওঁ সাম্প্ৰতিক কবিতাত মনস্তত্ত্ব প্ৰকাশ পোৱাৰ পথ প্ৰদৰ্শক হিচাপে বৰ্তমান উঠি অহা নবীন কবিসকলক উদ্বুদ্ধ কৰিব পাৰিব। ০ ০ ০

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত কবিজনৰ আত্ম-কথা

আধুনিক যুগ হৈছে মায়াবাদী (egoism) ৰ যুগ। এই যুগত প্ৰত্যেক শিল্পী-সাহিত্যিকে নিজৰ দৃষ্টিভঙ্গীৰে আৰু নিজৰ জীৱনত পোৱা সুখ-দুখৰ উপলব্ধিৰ মাজেৰে বিশ্বক চাবলৈ ভাল পায়। সেয়ে আধুনিক কবি সাহিত্যিকসকলে সিহঁতৰ লিখনিত প্ৰায়ে ‘মই’ (I) শব্দটি প্ৰয়োগ কৰে। সিহঁতৰ লিখনিবোৰ নিজৰ অভিজ্ঞতালব্ধ জ্ঞান ভাণ্ডাৰৰ পৰা নিঃসৃত হোৱা বাবেই লিখক বা লিখিকাৰ আত্ম জীৱনৰ বহু ঘটনাই সিহঁতৰ লিখনিত সাঙোৰ খাই পৰে। সাহিত্যৰ আন আন শাখাৰ তুলনাত কবিতা বেছি অন্তৰ্মুখী কাৰণ কবিতাত কবিৰ নিজস্ব আবেগ অনুভূতিয়ে প্ৰাধান্য পায়। কবি ইছমাইল হোছেইনো  মই-ভাৱী কবি। তেওঁৰ কবিতাত প্ৰায়ে ‘মই’ শব্দটি প্ৰয়োগ কৰিছে আৰু নিজৰ জীৱনৰ সুখ-দুখ আবেগ-অনুভূতি ইত্যাদি তেওঁৰ কবিতাৰ মাজেৰে মূৰ্ত কৰি তুলিছে। সেয়ে তেওঁৰ কবিতাৰ শব্দ, বাক্য আৰু স্তৱকত তেওঁৰ নিজৰ জীৱনৰ কথা কম-বেছি পৰিমাণে প্ৰকাশ পাইছে। অৱশ্যে কবিতাত তেওঁৰ নিজৰ জীৱনৰ কিছু কথা প্ৰকাশ পাইছে যদিও তেওঁৰ কবিতাসমূহ আত্ম-জীৱনী নহয়। কবিতাবোৰৰ মাজেৰে কবিৰ জীৱনৰ সুখ-দুখৰ আৰু নিজৰ পৰিৱেশৰ খণ্ড-বিখণ্ড টুকুৰাহে প্ৰকাশ পাইছে। ইংৰাজ কবি ওৱৰ্ডচওৱৰ্থৰ বিখ্যাত কবিতা পুথি ‘প্ৰিলিউড’ (Prelude) কবিতাত প্ৰকাশ পোৱা দৰে কবি ইছমাইলৰ “জীৱন আৰু মানুহ বিষয়ক” কবিতা সংকলনত কবিৰ আত্মকথাৰ দুটা ধাৰা প্ৰকাশ পোৱা দেখা যায়। প্ৰথমতে বহিৰ্জগতৰ সৈতে কবিৰ ব্যক্তিগত সম্পৰ্ক আৰু দ্বিতীয়তে কবিৰ আত্ম মনন শক্তি বিকাশৰ ক্ৰমিক ইতিহাস দুটা সুঁতিৰ দৰেবৈ গৈ এটি ধাৰাত মিলি গৈছে।

কবিৰ “জীৱন আৰু মানুহ বিষয়ক” কবিতা সংকলনখনৰ প্ৰথম কবিতা ‘গাঁৱৰ কথা’ শিৰোনামেৰে লিখা কবিতাটিত কবিৰ নিজা গাঁওখন আৰু গাঁওখনৰ সৈতে কবিৰ ব্যক্তিগত সম্পৰ্কৰ কথা ব্যক্ত কৰিছে। গাঁৱৰ স’তে কবিৰ সম্পৰ্ক মধুৰ। কবিৰ ভাষাত–

“গাঁৱৰ ধূলিয়ৰি কোলাত উচুপি উঠে শৈশৱৰ স্মৃতি

পখিলা বিচাৰি দৌৰি ফুৰা ফৰকাল দিন

নক্ষত্ৰৰ দৰে জ্বলি উঠে যৌৱনৰ প্ৰাৰম্ভিক কাল

স্থিতিপ্ৰজ্ঞ হৈ শুই থাকে জড়তা, গাঁৱৰ অনাগত ইতিহাস।”

“গাঁৱৰ চিঠি” নামৰ কবিতাটিত কবিয়ে গাঁৱৰ প্ৰতিকুল পৰিস্থিতিৰ বতৰা পাই  কবিৰ মনত যি আকুলতাৰ উদ্ভৱ হৈছে তাকে ফুটাই তুলিছে, এনেদৰে–

“অনুভৱত মোৰ সমগ্ৰ সত্বাই চিঞৰি উঠে–

ইয়াত কেতিয়াবাই গধূলি হ’ল

ইয়াত এতিয়া জয়াল ৰাতি

বসন্ততো য’ত নুফুলে এপাহি ফুল

য’ত পোহৰৰ অভাৱত মানুহবোৰে কটায়

বৃদ্ধ বাঘৰ উজাগৰী ৰাতি।”

কবিৰ জীৱনটো দুখেৰে গঢ়া। তেওঁ বহু দিন অনাহাৰ-অনিদ্ৰাত কটাইছে। সেয়ে কবিয়ে ব্যক্ত কৰিছে–

“আজিকালি অনাহাৰ অনিদ্ৰা মোৰ বাবে সহজ সাঁথৰ

আইৰ স’তে জুহালত হাত দুখন সেকিলেই

ক্ষন্তেকতে দূৰ হয়

সমস্ত ভাগৰ।”

কবিয়ে কবিতা ৰচে নিজৰ দেশৰ প্ৰিয় বিষয়বোৰক লৈ। সেয়ে কবিয়ে ক’ব পাৰিছে–

“মাটিৰ বুকুত কলমেৰে বুটলো শব্দৰ শতদল

কবিৰ দৰে,

কবিৰ দৰে আলফুলে সজাই থওঁ জিভাৰ আগত

মাটিৰ সুঘ্ৰাণেই মোৰ প্ৰিয় সহচৰ।” (কবিৰ চোতাল)

কবিয়ে কেৱল দৃশ্য জগতৰ সৈতে থকা তেওঁৰ সম্পৰ্কক লৈয়ে ব্যস্ত নহয়; মনোজগতৰ দৰ্শনৰ সৈতেও জড়িত। সেয়ে কবিৰ স’তে কবিৰ আত্মিক সম্পৰ্কৰ কথাও ব্যক্ত কৰিছে–

“কবিতাৰ পাৰপত্ৰহীন সীমনাত বিচৰণ কৰি

মই নিজকে হেৰুৱাও

কবিতাই মোক বিচাৰি আনি সযতনে স্থাপন কৰে

তাৰ মাধুৰী কোলাত

অন্তৰঙ্গভাৱে কবিতাৰ স’তে সহবাস কৰোঁ,

ক্ষণিক বিচ্ছেদ ঘটাওঁ

আকৌ কবিতাৰ স’তেই হাত ধৰি পাৰ হওঁ

দেশ-দেশান্তৰ।”

কবিৰ দৃষ্টিত কবিৰ আই কেনেকুৱা তাক ‘মা’ কবিতাত সজীৱকৈ ফুটাই তুলিছে এনেদৰে–

“মোৰ দৃষ্টিত তুমি পালতৰা নাও

শৈশৱৰ সোণালী স্মৃতি

তুমিতো মোক নেজানা মই যে এই পাৰ ঘাটৰেই নাৱৰীয়া

তোমাৰেই উপত্যকাৰ আদিম অদিবাসী।

মই তোমাৰ নামেৰেই আৰম্ভ কৰো

মোৰ সুবিমল যাত্ৰা, দিনটোৰ প্ৰাৰ্থনা।”

অৱশ্যে ইয়াত ’মা’ শব্দই দ্ব্যৰ্থক অৰ্থ প্ৰকাশ কৰিছে। প্ৰথমতে কবিৰ জন্মধাতৃ ‘আই’ আৰু দ্বিতীয়তে কবিৰ ‘স্বদেশ’।

কবি শান্তি পিয়াসী। তেওঁ হত্যা  নিবিচাৰে। সেয়ে তেওঁ শান্তি বিচাৰি চলাথ কৰিছে মহা মনীষীৰ মহান গ্রন্থবোৰ। কবিয়ে কৈছে–

‘মানুহে মানুহক হত্যা কৰিলে কি হয়-

এই সংজ্ঞা বিচাৰি চলাথ কৰিছোঁ

হিটলাৰৰ ‘মেইনে কেমফ’

টলষ্টয়ৰ ‘যুদ্ধ আৰু শান্তি’

গান্ধীজীৰ ‘সত্য অন্বেষণৰ কাহিনী’

আৰু মাৰ্ক্সৰ ‘দাচ কেপিটেল’ৰ পাত।”

কবি বন্ধু প্ৰিয়। সেয়ে কবিৰ বিচ্ছিন্নতাবাদী বন্ধুসকলৰ স’তে তেওঁৰ সম্পৰ্ক কেনেকুৱা তাক ‘বন্ধুবোৰ’ কবিতাত ফুটাই তুলিছে, এনেদৰে–

“মোক হত্যা কৰাৰ আঁচনিত বন্ধুবোৰেই স্বাক্ষৰ কৰিছিল এদিন

সম্প্ৰতি মোৰ সন্মুখতেই নির্বিবাদে আত্মহত্যা

কৰিছে কাপুৰুষ বন্ধুবোৰ।”

কবিয়ে নিজৰ আত্মকথা জলন্তভাৱে ব্যক্ত কৰিছে “আত্মপাঠ’ শিৰোনামেৰে লিখা কবিতাটিত। তেওঁৰ জন্মৰ সময়ৰ অৰ্থনৈতিক অৱস্থাৰ পৰা ডেকা কাললৈকে তেওঁৰ অৰ্থনৈতিক পৰিৱেশ আনকি বৌদ্ধিক বিকাশৰ হুবহু ইতিহাস দাঙি ধৰিছে এই কবিতাটিত।

“কিদৰে পাহৰোঁ মই যে আছিলো এদিন

নিচলা অবোধ শিশু

আইৰ জৰায়ু ফালি ভূমিষ্ঠ হোৱা দিনটোত

আশ্ৰয়ৰ বাবে নাছিল নিগাজী ঘৰ

………………….

মোৰ যেতিয়া বয়স আঠ–শোষক আৰু 

শোষিত কোন জনা নাছিলো

যেতিয়া মোৰ বয়স ন–ন্যায় অন্যায় কি

জনা নাছিলো।

এতিয়া চিনি পাইছো আইক ধৰ্ষণ কৰা বহুৰূপী মুখ।”

কবি কেৱল শৰীৰক লৈয়ে ব্যস্ত নহয়। কবিৰ মনে কি বিচাৰে তাকো লৈ ব্যস্ত। সেয়ে কবিয়ে “মই এখন দেশ বিচাৰিছোঁ আৰু এখনি নদী” কবিতাটিত কৈছে–

“মই এখন দেশ বিচাৰিছোঁ আৰু এখনি

বিশ্বাসৰ বহল নদী

য’ত তুমি বিচাৰি নেপাবা মীৰাট, মুৰদাবাদ,

নেলী অথবা ভিৱান্দি

এইখন পৃথিৱীতে এখন নতুন পৃথিৱী

বিচাৰি চলাথ কৰিছোঁ

য’ত স্বাধীনতা, মানৱতা আৰু শান্তি নহয় চিৰকাল বন্ধী।”

কবি নিজেও  বিপ্লৱী। তেওঁ কবিতাৰে বিপ্লৱ কৰে। সেয়ে সকলো বিপ্লৱীয়েই কবিৰ বন্ধু আৰু সেই বাবেই সুদূৰ চিকাগোত নিহত শ্ৰমিকসকলৰ প্ৰতি কবিয়ে একাত্মকতা বিচাৰি পাইছে আৰু কৈছে–

“হে কমৰেড,

পোতাশ্ৰয়ৰ দিনবোৰ শেষ হ’বলৈ 

বেছি পৰ নাই

সেয়েহে চেতনা দীপ্ত আমাৰ জীৱনত 

এতিয়া তোমালোকৰেই জয়গান।”

কবিয়ে নিজৰ কথা কোৱাত ইমানেই সিদ্ধহস্ত যে কবিৰ মনৰ শুভ ইচ্ছা আৰু অশুভ ইচ্ছাৰ মাজত চলা অন্তঃদ্বন্দ্বও ‘নিজৰ স’তে দ্বন্দ্ব’ কবিতাটিত ফুটাই তুলিছে–

“তোৰ স’তে মোৰ আজন্ম সহবাস

উপবাসৰ দিনবোৰতো একেলগে পাৰ হৈ  আহিছোঁ

ভৈয়াম, সাগৰ, নদী আৰু শিলাময় পাহাৰ।

………………..

তোৰ ভিতৰৰ মানুহজন বৰ অদ্ভুদ

তাৰ স’তে মোৰ অহৰহ দ্বন্দ্ব অহৰহ যুঁজ।”

কবি ইমানেই নিজক লৈ ব্যস্ত যে  কবিৰ ব্যক্তিগত আখেজো কবিৰ কবিতাৰ মাজেৰে মূৰ্ত কৰি তুলিছে। কবিয়ে ‘অৰাজনৈতিক বুদ্ধিজীৱি সমীেপষু’ কবিতাটিত লিখিছে–

“শ্ৰদ্ধেয় নিৰেপক্ষ অগ্ৰজ কবি – শুনক

আপোনাৰ দেশতেই যদি ৰাজনীতিয়ে হত্যা কৰে

শিল্পীৰো শিল্পী প্ৰাণ ‘ছফদৰ হাছমী’ক

আপোনাৰ চোতালতেই যদি ৰাজনীতিয়ে 

ধৰ্ষণ কৰে মাতৃৰো মাতৃ প্ৰাণ স্নেহময়ী নাৰীক

…………….

তেতিয়া কি সূত্ৰতনো নিজকে কয়-

‘নিৰেপক্ষ’ কিম্বা ‘অৰাজনৈতিক’?”

মুঠতে কবি ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত শৃঙ্খলাবদ্ধভাবে নহ’লেও তেওঁ জীৱনত সন্মুখীন হোৱা জটিল পৰিস্থিতি আৰু তেওঁৰ বৌদ্ধিক বিকাশৰ সাধাৰণ ধাৰণা তেওঁৰ কবিতাৰ পৰা পাব পাৰি। তেওঁ সঘনে ‘মই’ সৰ্বনামটি প্ৰয়োগ কৰিলেও ইয়াৰ এক সাৰ্বজনীন আবেদন আছে। ০ ০ ০

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা । Ismail Hossainar Kabita: Ek Boishishthamulak Alochana

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত অসমীয়া সমাজ চিত্ৰ

ইছমাইল হোছেইনৰ “জীৱন আৰু মানুহ বিষয়ক” কবিতা সংকলনখনক অসমীয়া সমাজৰ খণ্ড খণ্ড দলিল বুলি ক’ব পাৰি। ইয়াত অসমীয়া সমাজৰ সামাজিক, ৰাজনৈতিক, অৰ্থনৈতিক আৰু ধৰ্মীয় অৱস্থা প্ৰতিফলিত হৈছে।

অসমীয়া সমাজৰ অৰ্থনৈতিক অৱস্থা অতিকৈ দুখ লগা আৰু ক্ৰমান্বয়ে উন্নয়নৰ পৰিবৰ্তে অধোঃগামী হৈ থকা পৰিলক্ষিত হয়। আজিৰ অসমীয়া গাঁও উদং। এইখন অসমীয়া সমাজত খাদ্য সংকটত পৰি শিশুসকলে কৰাল কান্দোন কান্দে। তাৰোপৰি অসমৰ অৰ্থনীতি প্ৰকৃতিৰ দয়াৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। শস্যময় পথাৰত বাৰিষা কালত বানৰ তাণ্ডৱ নৃত্য চলে। খৰালি কালত ৰবি শস্যবোৰ ৰ’দে পুৰি কৃষকৰ মূৰত আকালৰ বোজা জাপি দিয়ে। “গাঁৱৰ কথা” নামৰ কবিতাত কবিয়ে এইবোৰৰ  চিত্ৰ ফুটাই তুলিছে। কবিৰ ভাষাত-

“আজি উদং হৈ পৰি আছে গাঁও

স্বপ্নৰ সাঁচতীয়া ভঁৰাল

ঘৰে ঘৰে এতিয়া দুখ, খাদ্যহীন শিশুৰ চিঞৰ

বানৰ তাণ্ডৱ নৃত্য, ৰ’দে পোৰা পথাৰ

কৃষকৰ বুকুত ওলমি আছে যুগ যুগ আকাল।”

অসমীয়া সমাজ কৃষি প্ৰধান। ইয়াৰ অৰ্থনীতিৰ মূল শিপা কৃষি। কিন্তু অসমীয়া সমাজত কৃষকৰ কোনো স্বীকৃতি নাই। সিহঁতে সিহঁতৰ ন্যায্য মূল্যায়ন পোৱাৰ পৰাও বঞ্চিত হয়। এনেবোৰ দুখ লগা পৰিস্থিতি কবি ইছমাইলে “কৃষক বন্ধুলৈ” লিখা কবিতাটিত ফুটাই তুলিছে এনেদৰে–

“তোমাৰ লুণীয়া দেহাত শ্ৰমৰ দুৰন্ত স্বাক্ষৰ

অথচ তুমি কেতিয়াও বাতৰিৰ শিৰোনামা নোহোৱা

দূৰদৰ্শনৰ পৰ্দাতো ভূমুকি নেমাৰে তোমাৰ বিশ্বস্ত মুখ

ৰাজপ্ৰসাদৰ অধ্যক্ষও নহয় তুমি।”

অসমীয়া সমাজত বিশ্বাসঘাতকতাৰো অন্ত নাই। এই সমাজত এহাতেৰে কৰমৰ্দন বা আলিঙ্গন আৰু আন হাতেৰে বাঘনখৰ আঘাত। কবিয়ে এই চিত্ৰ ‘বিদ্ৰোহ’ শিৰোনামেৰে লিখা কবিতাটিত অংকন কৰিছে, এনেদৰে–

“সম্প্ৰতি ইয়াতকৈ কি আছে সত্যৰ অপলাপ

এহাতেৰে কৰমৰ্দন আন হাতেৰে বাঘনখ

এহাতেৰে আলিঙ্গন আন হাতেৰে চুৰিকাঘাত।”

“গাঁৱৰ চিঠি” নামৰ কবিতাটিত কবিয়ে  অসমীয়া সমাজ যে প্ৰকৃতিৰ হাতৰ এক প্ৰসহন তাক ফুটাই তুলিছে এনেদৰে–

“গাঁৱৰ চিঠিত খবৰ আহে, 

বানপানীত উঠি গ’ল তিনিজন শিশু

অনাহাৰত মৰিল অনেক জীৱন

চৰকাৰী বাতৰিত পঢ়িলোঁ–

শিশুবোৰে সাঁতুৰিব নেজানে

মানুহবোৰ গ্ৰহণীত মৰিল।”

অসমীয়া সমাজত মুখা পিন্ধা ভদ্ৰলোকৰো অভাৱ নাই। দেখাত সাধু যেন লাগিলেও সিহঁতৰ অন্তৰ কপটতাৰে ভ’ৰপুৰ। এই চিত্ৰটো ”বেশ্যাই পিন্ধিছে সতীত্বৰ সাজ” কবিতাটিত স্পষ্ট হৈ ধ’ৰা দিছে।

“মৃত্যুৰ ওচৰা-ওচৰিকৈ জীৱনৰ আহ-যাহ চলিছে

নিলামত চলিছে মানুহৰ দৰ দাম

কচাইখানাৰ বিয়াগোম বজাৰ।”

ভাৰতৰ আন আন প্ৰদেশত চলা সাম্প্ৰদায়িক সংঘৰ্ষৰ দাউ দাউ জুই অসমতো জ্বলি আছে। সেয়ে কবিয়ে সাম্প্ৰদায়িকতাৰ কাৰ্য-প্ৰণালী “সাম্প্ৰদায়িকতা” শিৰোনামাৰে লিখা কবিতাত এনেদৰে লিখিছে–

“মই ‘জামাত’ আৰু ‘সংঘ পৰিয়াল’ৰ প্ৰতিনিধি

মই মুছলমান হৈ পৰিভ্ৰমণ কৰিছোঁ গাজীপুৰৰ পৰা পাকিস্থান

পাকিস্থানৰ পৰা থিতাপি লৈছো ঢাকাত

আকৌ হিন্দু হৈ সিন্ধু প্ৰদেশৰ পৰা আহিছো অযোধ্যাত।

মই মীৰাটত আছিলো

বোম্বাইতো খেলিছো ধৰ্মৰ ৰণচালি

ৰামৰ কথা কৈ মহম্মদৰ বুকুত মাৰিছো ছুৰি।”

অসমীয়া সমাজত পাৰিবাৰিক জীৱনো বহু সময়ত সুখৰ নহয়। ইয়াত স্ত্ৰী নিজৰ স্বামীৰ দ্বাৰা নিগ্ৰহূতা হয়। ‘মণিকুন্তলা’ নামৰ কবিতাটিত কবিয়ে  পাৰিবাৰিক অশান্তি ফুটাই তুলিছে এনেদৰে–

“তুমি মোক নক’বা সতীৰ কাহিনী 

—স্বামীৰ সন্মুখতেই নাৰীবোৰ ধৰ্ষিতা হ’ব

তুমি মোক নুশুনাবা অধিকাৰৰ বাণী

—গৰ্ভৱতী মাতৃৰ আকস্মাতে গৰ্ভপাত হ’ব

তুমি মোৰ বাবে নজ্বলাবা হোমৰ অগনি

—কুমাৰী দেহবোৰ পুৰি ছাৰখাৰ হ’ব।”

অসমীয়া সমাজত হত্যা, ধৰ্ষণ, শিশু বধ, আত্ম-হত্যা, ঠগ-প্ৰৱঞ্চনা, শোষণ, অৰাজকতা আদি এক নিত্য-নৈমিত্তিক ঘটনা। কবিয়ে সেয়ে ‘সংগোপনে’ শিৰোনামেৰে লিখা কবিতাটিত কৈছে–

“কিনো ঘটা নাই ইয়াত

হত্যা, ধৰ্ষণ, শিশু বধ, আত্ম- হত্যা, ভাওনা?

সংগোপনে চলিছে সকলো ব্যৱস্থা-

ধৰ্মৰ গোপন বজাৰ

সম্প্ৰদায়ৰ ভণ্ড কৰ্মশালা

বেশ্যাৰ জাত কাৰখানা

সংগোপনে চলা নাই কি-

ঠগ, প্ৰৱঞ্চনা, শোষণ, অৰাজকতা।”

অসমীয়া সমাজত বহু মানুহৰ আৰ্থিক অৱস্থা ইমানেই জৰাজীৰ্ণ যে জেঠৰ বৰষুণীয়া বতৰত জুপুৰীৰ চালত খেৰ দিবলৈকো সামর্থ নাই। কবিয়ে দৰিদ্ৰতা’ নামৰ কবিতাটিত এনেকুৱা অৱস্থাৰ কৰুণ চিত্ৰ দাঙি ধৰিছে এনেদৰে–

“যোৱা বেলি আঘোণত গিৰীয়েক ঢুকাল

এই বেলি জেঠৰ বতৰ

জুপুৰীৰ চালতো খেৰ নাই

আকাশে বতৰা দিয়ে বৰষুণ আহিব বুলি

মাকজনীয়ে ভাবিলে-

দৰিদ্ৰতাক শিকলিৰে বান্ধিব পৰা হ’লে।”

অসমীয়া সমাজৰ বুদ্ধিজীৱি সকলৰ মগজুতো ঘূণে ধৰিছে। সেয়ে সিহঁতৰ হাতত মদৰ বটল, কাষত বিবৰ্ণ দেহাৰ নাৰী। অৱশ্যে এনে অৱস্থাৰ বাবে কবিয়ে সমাজ ব্যৱস্থাকেই  দোষাৰোপ কৰিছে। ‘বহুৰঙী’ কবিতাটিত কবিয়ে কৈছে–

“মেৰুদণ্ডহীন সভ্যতাৰ ছিন্নমূল অৱয়বত

মূৰ দোঁৱাই পৰি আছে বুদ্ধিজীৱি

হাতত মদৰ বটল, কাষত বিবৰ্ণ দেহৰ নাৰী।”

অসমৰ গাঁৱলীয়া সামাজিক অৱস্থাৰ বাহিৰেও মহানগৰৰ অৱক্ষয়ী অৱস্থাৰ চিত্ৰও আঁকিছে ‘মহানগৰ’ শিৰোনামেৰে লিখা কবিতাটিত। মহানগৰত প্ৰতিদিনেই কিবা নহয় কিবা এটা পৰিকল্পিত দুৰ্ঘটনা হয়েই। কেতিয়াবা বোমা ফুটে, কেতিয়াবা দোষীৰ সলনি নিৰ্দোষীয়ে লাঞ্ছনা ভূগে। কবিয়ে কৈছে-

“ৰাতিপুৱাতেই হ’কাৰে দি যোৱা খবৰ কাকতত 

অপহৰণ নিৰুদ্দেশ আৰু হত্যাৰ খবৰ– 

বোমা বিস্ফুৰণত পঁচিশজন মানুহৰ মৃত্যু, 

শতাধিক আহত,

ত্ৰিশজন চিকিৎসাধীন।”

অসমত শিল্পীৰো অভাৱ নাই। কিন্তু সকলোৱেই শিল্পীৰ আদৰ্শ বজাই ৰাখিব পৰা নাই। কিছুমান শিল্পী ভীৰু প্ৰকৃতিৰ। সিহঁতে ৰাজনীতিকৰ ভয়ত অন্যায়ৰ বিৰুদ্ধে মাত মাতিবলৈ সাহস নকৰে। সেয়ে কোনো এজন কবিয়ে নিজকে ‘অৰাজনৈতিক’ বুলি পৰিচয় দি ‘ছফদৰ হাচমী’ৰ হত্যাকাৰীৰ বিৰুদ্ধে উলিওৱা এটি গোঁহাৰিত স্বাক্ষৰ কৰিবলৈ অমান্তি হয়। কবি ইছমাইলে সেইজন ‘অৰাজনৈতিক’ কবিক উদ্দেশ্যি ক’বলৈ বাধ্য হৈছে–

“আহক  আমি সলাই থওঁ পক্ষপাতিত্বৰ ৰাজকীয় পোছাক

খেদি পঠাও মগজু আৱৰি থকা মধ্যবিত্ত চেতনাৰ 

গোৱৰুৱা পোক।

……………….

বন্ধু চকু দুটি মোকলাই দিয়ক

কাণ দুখন খুলি দিয়ক, 

দেখিব-কিদৰে চৰম উত্তাপতো 

মানুহৰ তেজত নামি আহে তুষাৰপাত

শুনিব – কিদৰে বন্ধ কৰে চেনাইৰ মাত

বিপন্ন হয় ৰাঙলী ব’হাগ।”

অসমত যুগ যুগ ধৰি ধনী সম্প্ৰদায়ৰ দ্বাৰা কৃষক-বনুৱা শ্ৰেণী শোষিত হৈ আহিছে। এই শোষক আৰু শোষিতৰ চিত্ৰ “গাঁৱৰ বাট” নামৰ  কবিতাটিত কবিয়ে ফুটাই তুলিছে এনেদৰে–

“চা চোন চা

উজীৰাৰ বালিচৰত আজিও কলিজা পোৰা দেহা।

ৰংমনকাইৰ পিঠিত যুগে যুগে মহাজনী শোষণৰ বোজা

মিয়াচান চাচাই দেৱানীৰ ভঁৰাল সাজে–

আলাসৰ বেহা।”

ওপৰৰ আলোচনাৰ পৰা স্পষ্টভাৱে দেখা গ’ল যে ইছমাইল হোছেইনৰ “জীৱন আৰু মানুহ বিষয়ক” কবিতা সংকলনটিত অসমীয়া সমাজৰ  প্ৰতিটি দিশ জাতিষ্কাৰ হৈ ধ’ৰা দিছে । ০ ০ ০ 

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা । Ismail Hossainar Kabita: Ek Boishishthamulak Alochana

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত দৰ্শন

কোনো এক ৰহস্যপূৰ্ণ বিষয়ৰ প্ৰতি সুশৃঙ্খলিত আৰু যুক্তিপূৰ্ণ দৃষ্টিভঙ্গীয়ে দৰ্শন। প্ৰত্যেক শিল্পী সাহিত্যিকৰে জীৱন সম্পৰ্কে একো-একোটা নিজস্ব দৃষ্টিভঙ্গী থাকে। যি শিল্পীয়ে সেই দৃষ্টিভঙ্গীক সাৰ্বজনীনভাৱে আৰু সফলভাৱে ৰূপায়ন কৰিব পাৰে সেইজনেই শিল্পী হিচাপে সফল হয়। সাবৰ্বজনীন আবেদনে দৰ্শনক গ্ৰহণযোগ্যতা দান কৰে। তাৰোপৰি প্ৰত্যেকৰে দৰ্শন নিজৰ নিজৰ জীৱনৰ সুখ-দুখৰ  উপলব্ধিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি গঢ়ি উঠে। সেয়ে কাৰোবাৰ জীৱন দৰ্শনত জীৱনটো ধ’ৰা দিয়ে পি শেষ কৰিব নোৱাৰা  এক বিহৰ পিয়লা হিচাপে আৰু কোনো কোনোৰ মতে জীৱনটো হয় অমৃত তুল্য।  কিন্তু এই পৰস্পৰ বিৰোধী দৃষ্টিভঙ্গী সুকীয়া সুকীয়াকৈ  সিহঁতৰ সাৰ্বজনীনতা বজাই ৰাখিব নোৱাৰে। সেয়ে জীৱন সম্পৰ্কে শিল্পীসকলৰ দৃষ্টিভঙ্গী হ’ব লাগে সাধাৰণ মানুহৰ দৃষ্টিভঙ্গী আৰু সেয়া হ’লেহে শিল্পীসকলৰ শিল্পই জনগণৰ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিব পাৰে। এই ক্ষেত্ৰত শিল্পীসকলে যদি নিজৰ নিজৰ শিল্পীক সাৰ্বজনীনতা দান কৰিব খোজে তেন্তে নিজৰ ব্যক্তিগত দুখ-সুখ সামূহিক দুখ-সুখ হিচাপে উপস্থাপন কৰিব লাগিব।

কবি ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত জীৱন দৰ্শন দুটা পৰস্পৰ বিৰোধী ভাৱধাৰাৰ মাজেদি সৰকি গৈ এটি মিশ্ৰণত পৰিণত হৈছে। এই মিশ্ৰণ সুখ আৰু দুখৰ সমষ্টি। অৱশ্যে ইছমাইল হোছেইনে ভৱা মতে মানুহৰ জীৱনলৈ অহা দুখ ব্যক্তিগত নহয়; ই সামাজিকহে অৰ্থাৎ মানুহৰ দুখ, শোক ভোগ কৰিব লগা হয় সামাজিক পৰিৱেশৰ হেঁচাতহে। কবি ইছমাইল হোছেইনৰ “জীৱন আৰু মানুহ বিষয়ক” কবিতা সংকলনৰ প্ৰতিটি কবিতাত এই দৰ্শন ফুটি উঠিছে। 

কবি ইছমাইলৰ জীৱন সম্পৰ্কে আন এটি দৃষ্টিভঙ্গী হৈছে জীৱনৰ  প্ৰতিটো পদক্ষেপতে আশাবাদী হোৱা উচিত। কবি নিজেও আশা কৰে যে সমাজত চলি থকা দুৰ্নীতি, বিপৰ্যয়, অবিচাৰ আদি এদিনাখন অন্ত পৰিব। সেয়ে তেওঁ কৈছে–

“মই মাজে মাজে সপোন দেখো, গাঁৱৰ মাটিবোৰ সোণ হ’ব

মই সপোন দেখো, মানুহবোৰে মুখ মেলি কথা ক’ব, গান গাব

যেতিয়া পৃথিৱীৰ পৰা শেষ হ’ব সমস্ত গান আৰু সুৰৰ কৰণি।”

কবিয়ে ভাৱে যে মানুহৰ জীৱনটো কেতিয়াও নিৰৰ্থক নহয়। ইয়াৰ এক গভীৰ অৰ্থ আছে। কিন্তু অৰ্থবহ কৰাৰ প্ৰধান উপায় হৈছে মানুহৰ স’তে মানুহৰ অন্তৰঙ্গ সম্পৰ্ক স্থাপন কৰা। কবিয়ে কৈছে–

“ইচ্ছা থাকিলে জীৱনক অৰ্থবহ কৰিব পাৰি

নিৰৰ্থক বিলাসৰ বিপৰীতে 

যদিহে অনুভৱ কৰিব পাৰি

মানুহৰ অন্তৰঙ্গ সঙ্গৰ কল্যাণময় মাদকতা।”

কবিয়ে মানৱ জীৱন সম্পৰ্কে তেওঁৰ দৰ্শন আগবঢ়োৱাৰ লগতে কোনো কোনো কবিতাত কবিয়ে  ‘কবিতা’ সম্পৰ্কেও তেওঁৰ দৰ্শন বা দৃষ্টিভঙ্গী আগবঢ়াইছে। কবিৰ মতে কবিতা কাল নিৰেপক্ষ। কবিতাই কোনো নিৰ্দ্দিষ্ট বান্ধোনৰ মাজত সীমাবদ্ধ নাথাকে। ই সৰ্বত্ৰ বাসোপযোগী অৰ্থাৎ কবিতা আন্তৰ্জাতিক। কবিৰ ভাষাত–

“কবিতা মূলত–নির্বোধ ব্যাকৰণ, 

যাৰ নাই কোনো বিশেষ বিশেষণ;

কবিতা সৰ্বত্ৰ বাসোপযোগী জীৱনৰ অবিচল যাত্ৰা,

অবিচলিত পথিক

কবিতা মূলতঃ জীৱনৰ অমিয়া সুৰ

ৰূপান্তৰিত কালৰ আৱহ সঙ্গীত।”

কবিয়ে আকৌ ‘অৰাজনৈতিক বুদ্ধিজীৱি সমীপেষু’ কবিতাটিত লিখিছে–

“কবিতা নহয় কাহানিও শাসক কিম্বা শোষকৰ ক্ৰীতদাস।

কবিতা মানেইতো একাত্মকতা –

কবি মানে সবল প্ৰতিবাদ।

………………….

মহাশয়, কবিতো হ’ব নোৱাৰে পোহনীয়া জীৱ

কিম্বা আৰণ্যক প্ৰাণী

কবি মানেইতো সচেতন প্ৰজাতি-

কবি মানে-প্ৰতিবাদৰ সহস্ৰ সেনানী।”

কবিতাত দৰ্শন ফুটি উঠে, সেইবুলি কবিতা দৰ্শন শাস্ত্ৰ নহয়। ইছমাইলৰ কবিতাৰ অন্তৰালত যি দৰ্শন ফুটি উঠিছে সি সাৰ্বজনীনতাৰ ওচৰ চাপিছে আৰু সেইবাবেই ক’ব পাৰি যে  তেওঁৰ দৰ্শন হৈছে সবৰ্বসাধাৰণৰ দৰ্শন। কোনো বিশেষ ধৰ্মমতৰ বা কোনো এক নিৰ্দ্দিষ্ট সম্প্ৰদায়ৰ দৰ্শন নহয়। ০ ০ ০

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা । Ismail Hossainar Kabita: Ek Boishishthamulak Alochana

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত কৰুণ ৰস

সংস্কৃত শাস্ত্ৰ মতে সাহিত্যিক ৰস হৈছে নটা যথা- আদি ৰস, বীৰ ৰস, ভয়ানক ৰস, বীভৎস ৰস, শান্ত ৰস, হাস্য ৰস, অদ্ভূদ ৰস, ৰৌদ্ৰ ৰস আৰু কৰুণ ৰস। এই ৰসসমূহক বহল ভিত্তিত পাঁচোটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি, যেনে -আদি ৰস, ভয়ানক ৰস, বীভৎস ৰস, হাস্য ৰস আৰু কৰুণ ৰস। কিন্তু এই সকলোবোৰ ৰসৰ ভিতৰত কৰুণ ৰসেই হৈছে সকলোবোৰ ৰসৰ শেষ পৰিণতি। কিয়নো মানৱ জীৱন জন্ম লগ্নৰ পৰাই মৃত্যুলৈকে এক কাৰুণ্যৰ আবেগহে। সাহিত্যৰ ভাষাত যিটো হাস্য ৰস নাইবা ভয়ানক ৰস তাৰ আঁৰতেই লুকাই আছে কৰুণ ৰস। কাৰণ কোনো এজন কণা মানুহক আন এজনে লাখুটি এডালেৰে আগবঢ়াই নিয়াটো সৰু সৰু ল’ৰা-ছোৱালীৰ কাৰণে  হাস্য ৰস, কিন্তু চিন্তাশীল বয়সীয়াল মানুহ এজনৰ কাৰণে ই কৰুণ ৰসহে। তাৰোপৰি বীৰ ৰসত যেতিয়া কোনো নায়ক বা নায়িকাই সিহঁতৰ বীৰত্ব প্ৰদৰ্শন কৰে  তেতিয়া সিহঁতৰ প্ৰতিপক্ষৰ বাবে পৰিস্থিতি হৈ পৰে কৰুণ। বীৰ ৰস, ভয়ানক ৰস, বীভৎস ৰস আদি ৰসবোৰ পৌৰাণিক সাহিত্যতহে বিস্তাৰিতভাবে পোৱা যায়। আধুনিক যুগৰ সাহিত্যত এই ৰসবোৰ বিস্তাৰিতভাৱে পোৱা নাযায়। কিয়নো বৰ্তমান যুগ হৈছে সমস্যা বহুল কাৰুণ্যৰ যুগ। সেয়ে আধুনিক যুগৰ সাহিত্যত কৰুণ ৰসেই প্ৰাধান্য পায়। সাম্প্ৰতিক অসমীয়া ভাষাৰ কবিসকলৰ ভিতৰত এজন অন্যতম কবিৰ নাম ইছমাইল হোছেইন। তেওঁৰ কবিতাত পোৱা ৰসবোৰৰ ভিতৰত অন্যতম এটি ৰস হৈছে কৰুণ ৰস। কৰুণ ৰসতেই তেওঁৰ ‘জীৱন আৰু মানুহ বিষয়ক’ কবিতা সংকলনৰ কবিতাৰাজি আৰম্ভ হৈছে আৰু এই কৰুণ ৰসতেই শেষ হৈছে। 

কবিৰ বাবে প্ৰতিটি মূহুৰ্ত কাৰুণ্যৰ পিনে আগবাঢ়ি আছে। তেওঁ ল’ৰালিত যিবোৰ বস্তু বা দৃশ্য দেখি  আনন্দত বিভোৰ হৈছিল,  সময় আগবাঢ়ি যোৱাৰ লগে লগে সিবোৰে কাৰুণ্যৰ সাজ পিন্ধি কবিৰ চকুৰ আগত দৃশ্যমান হৈছে।  সেয়ে কবিয়ে ল’ৰালিত গাঁৱৰ মানুহৰ যি সান্নিধ্য পাইছিল – কৃষকৰ স’তে ফাগুনৰ গান গাইছিল- সেইবোৰ ক্ৰমে ক্ৰমে তেওঁৰ পৰা আঁতৰি গ’ল আৰু কাৰুণ্যৰ আবেগেৰে তেওঁৰ মন-প্ৰাণ ভৰি পৰিল। সেয়ে কবিয়ে পীড়িত সময়ক উদ্দেশ্যি কাৰুণ্যৰ আবেগ প্ৰকাশ কৰি কৈছে–

“হে পীড়িত সময়, মোক ওভতাই দিয়া গাঁৱৰ মানুহৰ নিবিড় সান্নিধ্য

খেৰ আৰু নৰাৰ উমত গা জুৰোৱা শীতৰ উমাল ৰাতি

মোক ওভতাই দিয়া নাঙলৰ সিৰলুত লখিমী বিচৰাৰ দিন

কৃষকৰ স’তে গোৱা ফাগুনৰ গান, 

বাঁহীৰ ভাটিয়ালী সুৰ

নদীৰ নিৰ্মল পানী, সাধু কথাৰ মুকলি আকাশ।”  (গাঁৱৰ কথা)

দেশৰ সন্ত্ৰাসী অৱস্থাৰ পিনে দৃষ্টি দি কবিৰ হৃদয় ভাৰাক্ৰান্ত হৈছে। সেয়ে তেওঁ কৰুণ কন্ঠে প্ৰকাশ কৰিছে–

“এতিয়া মোৰ বন্ধুবোৰেও মোৰ ঠিকনা পাহৰি গ’ল

ডাকঘৰে সঘনাই সলায় ঠিকনা

আধা বাটতেই ৰৈ যায় মোৰ চিঠিৰ টোপোলা।

দুখৰ গহীন ৰাতি সদায়  সাৰ পাওঁ

বুকুৰ বিষত

পূৰ্ণ নিদ্ৰাত কোনো দিনেই পাৰ নহ’ল 

মোৰ আন্দোলিত নিশা। (দুঃসময়)

মানুহে মানুহক কিয় হত্যা কৰে আৰু হত্যা কৰি কি পায় নাইবা বিশ্বৰ কোনখন সংবিধানত মানুহ হত্যা কৰাৰ অধিকাৰ আছে- এইবোৰ উপলব্ধি কৰি কবিয়ে কাৰণবোৰ উদ্‌ঘাটন কৰিছে; কিন্তু কবিয়ে ক’বলৈ সাহস কৰা নাই আৰু তাতেও কবিৰ মনৰ কাৰুণ্য ফুটি উঠিছে–

“সংবিধানৰ কোন ধাৰাত হত্যা কিম্বা 

মৃত্যুৰ অধিকাৰ আছে

এই কথাবোৰ জানিও আত্ম বিৰোধিতাত

নিমাত হৈ থাকো;

কাৰণ মুখ খুলি কথা ক’লেই উৰি যাব পাৰে মূৰ।” (দুঃস্বপ্নৰ এবেলা)

সাহিত্যিক ভাষাত প্ৰতিটি শোকেই কৰুণ। ১৯৯২ চনৰ ৬ ডিচেম্বৰত ঐতিহাসিক বাবৰি মছজিদ গোড়া হিন্দু সম্প্ৰদায়ৰ নিষ্ঠুৰ হাতেৰে ধবংস কৰা হয়। সমগ্ৰ জাতিৰ বাবে আনকি কবিৰ বাবেও এই ঘটনাটি শোকাকুল। সেয়ে কবিয়ে শোক কৰি কৈছে–

“আজি আমাৰ মৃত্যু ঘোষণাৰ দিন

আহা, আমি দিনটোৰ বাবে ক’লা পোছাক পৰিধান কৰো

আমাৰ মূৰৰ ওপৰত এ আকাশ অন্ধকাৰ

ভৰিৰ তলত এসাগৰ পানী।”

অসমীয়া পাৰিবাৰিক জীৱনতো  বহুত শোকলগা কৰুণ ঘটনা ঘটি থাকে। ইয়াত স্বামীৰ দ্বাৰা স্ত্ৰী লাঞ্ছিতা হোৱাটো এক সহজাত ঘটনা। ‘মণিকুন্তলা’ নামেৰে এজনী তিৰোতাই বিয়াৰ প্ৰথম নিশাতেই স্বামীৰ দ্বাৰা লাঞ্ছিতা হৈ যি কাৰুণ্যত ভূগিছে সেয়া কবিয়ে ‘মণিকুন্তলা’ নামৰ কবিতাটিত ফুটাই তুলিছে এনেদৰে–

“তুমি মোক নক’বা হাচনাহানা ৰাতিৰ কথা

—সুঘ্ৰাণ লৈ শুই থকা সাপবোৰে ফণা তুলিব

তুমি মোক নুশুনাবা কোনেও নুশুনা গান

–সুৰবোৰৰ তালে তালে মানুহবোৰ  বেসুৰা হ’ব।”

এতিয়া অসম তথা সমগ্ৰ ভাৰতৰেই পৰিস্থিতি শোকলগা। মানুহৰ জীৱন আৰু সা-সম্পত্তিৰ কোনো নিৰাপত্তা নাই। কোনে কোন মূহুৰ্তত অকাল মৃত্যুক আঁকোৱালি ল’ব লগা হয়, তাৰ কোনো নিশ্চয়তা নাই। সেয়ে ৰুটিৰ বাবে ৰৈ থকা বুভুক্ষু শিশু এজনৰ দেউতাই বোমা বিস্ফুৰণত  নিহত হোৱা ঘটনা এটা ফুটাই তুলিছে এনেদৰে–

”আবেলি পৰত দেউতা আহিব বুলি

ৰুটিৰ বাবে ৰৈ আছে বুভুক্ষু শিশুটি;

তাৰ ভৰিৰ তলত এতিয়া বিস্ফুৰিত মাটি।”  (অমানৱিক)

কবিৰ আত্ম জীৱনতো কাৰুণ্যৰ অভাৱ নাই। তেওঁ জন্মতেই দৰিদ্ৰতাৰ বোজা মূৰত লৈয়ে জন্ম গ্ৰহণ কৰিছিল। সেয়ে কবিয়ে পাঁচ বছৰ নৌহওঁতেই শ্ৰমিকৰ পোছাক পিন্ধিব লগা হৈছিল, দৰ্জ্জীৰ দোকানত কাম কৰিব লগা হৈছিল আৰু বাধ্য হৈছিল দেওবৰীয়া বজাৰত দোকানে দোকানে মমবাতি বেচিবলৈ । কবিৰ ভাষাত–

“পাহৰা নাই মই যে বহু দিন দেওবৰীয়া বজাৰৰ 

দোকানে দোকানে মমবাতি বেচিছিলো

অথচ মমবাতিৰ পোহৰত কোনো দিনে 

মোৰ জন্মোৎসৱ পতা নাই

নতুন কাগজত লিখি পোৱা নাই 

মোৰ জন্ম দিনৰ সঠিক ঠিকনা

নতুন পোছাক পিন্ধি এটি নতুন ৰাতিপুৱাক 

আদৰিব পৰা নাই।” (আত্ম পাঠ)

অসমীয়া সমাজ দৰিদ্ৰতাই কৰ্ষণ কৰা এক বিশাল মৰুভূমি। এনে দৰিদ্ৰ পৰিৱেশত যদি ঘৰৰ একমাত্ৰ  উপাৰ্জনকাৰী ব্যক্তিৰ মৃত্যু হয়, তেতিয়া  পৰিয়াললৈ নামি অহা কাৰুণ্য কিমান হৃদয় বিদাৰক সেয়া  কবিয়ে এজন স্বামী হেৰুৱা তিৰোতাৰ মুখেদি ফুটাই তুলিছে-

“পাঁচ বছৰীয়া ছোৱালীজনীয়ে কান্দিছে

তাইক নতুন চোলা লাগে;

কাইলৈ ঈদ।

……………

মাকজনীয়ে শ্বান্তনা দিলে

‘আইজনী 

এইবেলি ঈদ আমাৰ নহয়।”  (দৰিদ্ৰতা)

অসমৰ কৃষক সম্প্ৰদায় এই বিংশ শতাব্দীৰ সমাজবাদী যুগতো মহাজনৰ হাতত শোষিত হৈ আছে। তাৰ কৰুণ চিত্ৰ কবিয়ে দাঙি ধৰিছে এনেদৰে–

“ৰংমন কাইৰ পিঠিত যুগে যুগে মহাজনী

শোষণৰ বোজা

মিয়াচান চাচাই দেৱানীৰ ভঁৰাল সাজে–

আলাসৰ বেহা।” (গাঁৱৰ বাট)

ওপৰৰ আলোচনাৰ পৰা দেখা গ’ল যে কবি ইছমাইলৰ কবিতাত কাৰুণ্য আছে, কিন্তু এই কাৰুণ্যৰ সাহিত্যিক বিকাশ নাই। অৰ্থাৎ কবিৰ কবিতাৰ বিষয়-বস্তুত কাৰুণ্যৰ বিভাৱ (substantial) আছে কিন্তু অনুভাৱ  (expression) নাই। আন কথাত কবিয়ে কাৰুণ্য অনুভৱ কৰিছে ঠিকেই, কিন্তু তাক অলংকাৰিক ভাষাত প্ৰকাশ কৰাত প্ৰায়েই ব্যৰ্থ হৈছে। তথাপি ক’ব পাৰি কবি ইছমাইলৰ কবিতাত কাৰুণ্যৰ প্ৰসঙ্গ ইমানেই বেছি যে তেওঁৰ প্ৰায়েবাৰ কবিতা পঢ়াৰ সময়ত পাঠকৰ অন্তৰ কোমলতাৰে উপচি পৰে আৰু মনত এক নিৰ্মল আনন্দৰ জোঁৱাৰ তোলে। ০ ০ ০

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা । Ismail Hossainar Kabita: Ek Boishishthamulak Alochana

কবি ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাত প্ৰতীকৰ ব্যৱহাৰ

যেতিয়া কোনো এটা বস্তুক মানুহৰ কাৰ্যধাৰাৰ লগত সঙ্গতি ৰাখি  বৰ্ণনা কৰা হয় তেতিয়া সেই বস্তুটিয়েই প্ৰতীকি অৰ্থ লাভ কৰে। আন কথাত কোনো বস্তুই যেতিয়া বস্তুটোৰ নিজস্ব অৰ্থ প্ৰকাশ কৰাৰ উপৰিও আন কিবা অৰ্থ বুজায় তাক ‘প্ৰতীক’ বুলি কোৱা হয়। আধুনিক সাহিত্যত বিশেষকৈ কবিতাত প্ৰতীক (symbol) ব্যৱহাৰ কৰাটো কবিসকলৰ এক সহজাত বিনোদনত পৰিণত হৈছে। সাম্প্ৰতিক অসমীয়া কাব্যাকাশৰ এটি নক্ষত্ৰৰ নাম ইছমাইল হোছেইন। কবি ইছমাইলৰ কবিতাতো প্ৰতীকে এক বিশেষ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছে। তেওঁ বস্তু জগতৰ পৰা প্ৰতীকৰ সমল গ্ৰহণ কৰি সমান্তৰালভাৱে মানুহৰ জীৱনৰ বিভিন্ন দিশ ফুটাই তুলিছে। কবিয়ে তেওঁৰ বেছিভাগ প্ৰতীকেই অৱক্ষয়ী সমাজক বুজাবলৈ ব্যৱহাৰ কৰিছে। অৰ্থাৎ তেওঁৰ প্ৰতীকবোৰ হৈছে অন্ধকাৰৰ প্ৰতীক. শোষকৰ প্ৰতীক, অশান্তিৰ প্ৰতীক। অৱশ্যে পোহৰৰ প্ৰতীকো মাজে মাজে ব্যৱহাৰ নকৰাকৈ থকা নাই।

কবিয়ে উপলব্ধি কৰিছে যে আধুনিক সভ্যতাৰ আকাশত অন্ধকাৰ নামি আহিছে। এই অন্ধকাৰ সভ্যতাৰ প্ৰতীক হিচাপে  কবিয়ে ‘কলা দিনৰ কলা মেঘ’, ‘কলা মেকুৰী’, ‘দেউলীয়া ৰজা’  আদি প্ৰতীক ব্যৱহাৰ কৰিছে, যেনে–

“আকাশত কলা দিনৰ কলা মেঘ উৰে

কলা মেকুৰীত উঠি আহে দেউলীয়া ৰজা।”

ইয়াত ‘কলা দিনৰ কলা মেঘ’ প্ৰতীকে সাম্প্ৰতিক সময়ৰ অৰাজকতাক বুজাইছে। ‘কলা মেকুৰীয়ে’ পৃথিৱীত চলা দুৰ্নীতিৰ প্ৰতীক হিচাপে ব্যৱহাৰ হৈছে। কিয়নো কবিয়ে দেখিছে আজিকালি নীতিসমূহতো দুৰ্নীতি সোমাইছে আৰু এই শতাব্দীৰ শাসকসকলো দুৰ্নীতিৰ মাধ্যমেদি ক্ষমতাত অধিষ্ঠিত হৈছে।

কবিয়ে মানৱ জীৱনৰ গতিময়তাক বুজাবলৈ ‘স্ৰোতস্বিনী নদী’ক প্ৰতীক হিচােপ থিয় কৰাইছে “জীৱন আৰু মানুহ বিষয়ক’  শিৰোনামেৰে লিখা কবিতাটিত।

“মানুহৰ প্ৰিয়তম শব্দ ‘জীৱন’

শ্বাশত কালৰ ই এক স্ৰোতস্বিনী নদী।”

সমাজত উঠি অহা ডেকা চামৰ নৈতিক স্খলনৰ প্ৰতীক হিচাপে কবিয়ে ‘গোলাপ ফুল’ক থিয় কৰাইছে। ‘দুঃসময়’ নামৰ কবিতাটিত কবিয়ে লিখিছে–

“দেশৰ মাটিত এতিয়া একোটা নিঃসঙ্গ 

ৰাতিত সৰি পৰে

আস্থাৰ অনেক গোলাপ

প্ৰতিজোপা ফুল ফুলা গছতেই এতিয়া 

কুঠাৰে কোবোৱা দাগ।”

কেতিয়াবা কবিৰ কাব্য সচেতনতা নাইকীয়া হয় নাইবা সামাজিক পৰিস্থিতিৰ দুদোল্যমান অৱস্থাত পৰি কবিৰ কবিতাই সঠিক গতি হেৰুৱাই পেলায় আৰু তেতিয়াই কবিৰ কবিতাৰ ৰাজ্যলৈ অন্ধকাৰ নামি আহে। এই অৱস্থাক বুজাবলৈ কবিয়ে ‘অস্ত যাও যাও সোণোৱালী ৰ’দ’ক প্ৰতীক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিছে।

“কবিৰ চোতালত

অস্ত যাও যাও সোণোৱালী ৰ’দ

কলম কামুৰি বহি থাকে কবি

যিদৰে মানুহৰ আদিম বাসনা ঘৰ।”

কবি শান্তি প্ৰয়াসী। সেয়ে যুদ্ধৰ সময়ত কবিৰ প্ৰতীতি (intuition) যুদ্ধৰ বিৰুদ্ধে জাগি উঠে আৰু শান্তিৰ  প্ৰতীক ‘পাৰ চৰাই’ক আহ্বান কৰে।

“নিজান পুৱা বাঁহীত ফু দি মাতো

এজনী শুকুলা পাৰ চৰাই

যুদ্ধৰ বিপৰীতে কঢ়িয়াই আনে তাই

কুশল সংবাদ।” (যুদ্ধৰ বিৰুদ্ধে)

কবিয়ে বিচাৰে শান্তি সমৃদ্ধিৰে মুখৰিত হৈ উঠক প্ৰত্যেকৰে প্ৰত্যেক মূহুৰ্ত। সেয়ে  কবিয়ে আহ্বান কৰে ‘এটি সূৰ্যস্নাতা পুৱা’। কিন্তু তেওঁৰ শান্তিৰ সকলো আহ্বান ছেদেলি-ভেদেলি কৰি দিয়ে ’এদল উদভ্ৰান্ত ঘোঁৰা’ই। ইয়াত ‘সূৰ্যস্নাতা পুৱা’ই শান্তিৰ প্ৰতীক  আৰু ‘এদল উদভ্ৰান্ত ঘোঁৰা’ই কলুষিত ৰাজনৈতিক অৱস্থাৰ প্ৰতীক হিচাপে ব্যৱহাৰ হৈছে।

“তোমাৰ ছন পৰা বুকুত মূৰ গুজি

প্ৰত্যহ মই আহ্বান কৰো এটি 

সূৰ্যস্নাতা পুৱা

মোৰ বুকুৰ কামিহাড় গছকি পাৰ হৈ যায়

এদল উদভ্ৰান্ত ঘোঁৰা।”  (দেশ)

এনেদৰে কবি ইছমাইল হোছেইনে তেওঁৰ কবিতাত প্ৰতীকৰ ব্যৱহাৰ কৰিছে যদিও তেওঁৰ প্ৰতীকৰ ব্যৱহাৰ অতি সীমিত আৰু সংযমী। ০ ০ ০

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা

সমাপ্ত

ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতাঃ এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা

ৰাব্বি মছৰুৰ  ৰচিত  কেইখনমান গ্রন্থ:

• অসমীয়া লেখক পৰিচয়
• বিশ্ব ব্যক্তি পৰিচয়
• অসমীয়া ৰচনা শিক্ষা
• অসমীয়া ভাব সম্প্রসাৰণ
• এক গুচ্ছ জীৱনী
• শিশু পদ্য
• অসমীয়া অনুবাদত বিশ্ব চুটি গল্প
• অসমীয়া অনুবাদত বিশ্ব কবিতা
• অসমীয়া অনুবাদত বিদেশী কবিতা
• পৃথিৱীৰ আৰু মোৰ (কাব্য সংকলন)
• সংহতিৰ ভাড়া ঘৰ ( কাব্য সংকলন)
• মোৰ গীত তোমাৰ সুৰ (গীতি কবিতা সংকলন)
• তুমি কেমন প্রেমিক (বাংলা কাব্য সংকলন)
• তোমাকে বলছি (বাংলা কবিতা সংকলন)
• ফণী শৰ্মাৰ নাটক ‘চিৰাজ’-এক সমালোচনা
• হীৰেন ভট্টাচাৰ্যৰ কবিতা -এক বিশ্লেষণাত্মক অধ্যয়ন
• ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতা : এক বৈশিষ্ট্যমূলক আলোচনা 
• ইছমাইল হোছেইনৰ কবিতা: এক বিশ্লেষণাত্মক অধ্যয়
• অসমীয়া উপন্যাস সমালোচনা
• অসমীয়া চুটি গল্প সমালোচনা
• মৌলানা আবুল কালাম আজাদ (চমু জীবনী)
• অসমীয়া কবি প্রতিভা (সাহিত্য সমালোচনা)
• নির্বাচিত অসমীয়া কবিতা সমালোচনা
• অসমীয়া ব্যাকৰণ ক অংশ
• অসমীয়া ব্যাকৰণ খ অংশ
• নির্বাচিত অসমীয়া কবিতাৰ মূলভাব
• আৰবী সাহিত্যৰ ইতিহাস:প্রাক-ইসলামী যুগ (৫০০-৬২২ খৃ:)
• আৰবী সাহিত্যৰ ইতিহাস:প্রাথমিক ইসলামী যুগ (৬২২-৬৬১)…

Some Important Books for Students:

1. Advertisement Writing
2. Amplification Writing
3. Note Making
4. Paragraph Writing
5. Notice Writing
6. Passage Comprehension
7. The Art of Poster Writing
8. The Art of Letter Writing
9. Report Writing
10. Story Writing
11. Substance Writing
12. School Essays Part-I
13. School Essays Part-II
14. School English Grammar Part-I
15. School English Grammar Part-II..

অতিৰিক্ত অনুসন্ধান:

1. অসমীয়া কবিতা
2. প্ৰেমৰ কবিতা
3. প্ৰেমৰ কবিতা
4. ইছমাইল হোছেইন 
5. সমালোচনা সাহিত্য